Do charakterystycznych cech dialektu attyckiego należą:
W zakresie wymowy:
Zachowanie pierwotnego długiego ᾱ (ā) po ι, ρ, ε (i, r, e) – tzw. αpurum – w pozostałych dialektach często zmienionego w η (ē), np. att. ἱστωρία (histōría), joń. ἱστωρίη (histōríē)[1] – „historia”. Pozorne wyjątki wynikają z pośrednich zmian językowych, np. att. κόρη ← *κόρϜη ← *κόρϜα („młoda dziewczyna”);
Występowanie geminatyττ (tt) w miejsce σσ (ss), np. att. γλῶττα (glōtta), joń. γλῶσσα (glōssa) – „język”.
Utrata głoski [w], zapisywanej digammą (Ϝ), jeszcze w czasach przedhistorycznych, np. att. καλός (kalós), eol.beoc.καλϜός (kalwós) – „piękny”.
Zmiana τ (t) w σ (s) przed ι oraz υ (i oraz y), np. eol. beoc. Εὔτρητις (Eutrētis) → att. Εὔτρησις (Eutrēsis – miasto w Beocji); dor.τύ (tý), att. σύ (sý) – „ty” (zaimek). Cechę tę dialekt attycki dzieli z kilkoma innymi dialektami.
Dodawanie w niektórych wypadkach końcowego -ν do wyrazów z wygłosem samogłoskowym w pozycji poprzedzającej wyraz z samogłoską w nagłosie. Dotyczy to m.in. samogłoskowych końcówek rzeczownika w bierniku i celowniku oraz niektórych form osobowych czasownika. Przykład: ταῖς γυναιξί λέγω (taís gynaiksí légō) – „mówię kobietom”, ale: ταῖς γυναιξίν ἔλεγον (taís gynaiksín élegon) – „mówiłem kobietom”. Cechę tę dialekt attycki dzieli z jońskim.
tendencja do zamiany końcówki -στηρ (-stēr) na -στης (-stēs) na oznaczenie wykonawcy czynności, np. δικαστής (dikastēs) w miejsce δικαστήρ (dikastēr) – „sędzia”.
attycka końcówka przymiotnika -ειος (eios) i odpowiadająca mu końcówka rzeczownika -εία (-eia), dwusylabowe z dyftongiem, w miejsce trójsylabowych końcówek -ηιος (ēíos), -ηία (ēía), np. att. πολιτεία (politeía), dor.kret.πολιτηία (politēía) – „ustrój państwowy” (obydwie formy pochodzą z πολιτεϜία /politewía/ w grece archaicznej i wykształciły się po zaniku głoski [w]).
Kontrakcje
W dialekcie attyckim i jońskim występuje zjawisko kontrakcji samogłosek na granicy rdzenia i końcówki fleksyjnej niektórych rzeczowników, czasowników i przymiotników. Ściągnięta samogłoska wymawiana była zawsze w tonie wznosząco-opadającym (w piśmie oznaczanym za pomocą akcentu przeciągłego) z wyjątkiem przymiotników złożonych oraz niektórych form czasowników kontrahowanych (zob. niżej). W tekstach pisanych w dialekcie attyckim kontrakcje konsekwentnie się pojawiają, podczas gdy w dialekcie jońskim używane są zarówno formy ściągnięte, jak i opisowe.
Rzeczowniki kontrahowane
Deklinacja I – rzeczowniki kontrahowane (nomina contracta) deklinacji pierwszej mają temat zakończony na -αα (-aa) lub --εα (-ea). Po przyłączeniu samogłoski fleksyjnej dochodzi do kontrakcji według następującego schematu:
α + α → α
ε + α → η
α + ᾳ → ᾳ
ε + ᾳ → ῃ
α + αι → αι
ε + αι → αι
α + ω → ω
ε + ω → ω
ε + ου → ου
Przykład: γέα (géa) → γῆ (gē) – „ziemia”;
Deklinacja II – rzeczowniki kontrahowane deklinacji drugiej mają temat zakończony na -οο (-oo) i -εο (-eo). Kontrakcje następują według podanego niżej schematu:
W dialekcie attyckim kontrakcji ulegają przymiotniki pierwszej i drugiej deklinacji zakończone na -εος (-eos) / -εα (-ea) / -εον (-eon) lub -οος (-oos) / -οη (-oe) / -οον (-oon). Kontrahują one zasadniczo według schematu dla rzeczowników I i II deklinacji z następującymi wyjątkami:
końcówka rodzaju żeńskiego -εα (-ea) przechodzi w -ᾶ (-a) zamiast -ῆ (-ē) w pozycji po samogłosce lub -ρ- (-r-), np. πορφυρέα (porfyréa) → πορφυρᾶ (porfyrá) – „purpurowa”, ale regularnie: χρυσέα (chryséa) → χρυσῆ (chrysē) – „złota”;
zakończenia mianownika rodzaju nijakiego liczby mnogiej -εον (-eon) i -οον (-oon) ulegają kontrakcji do -ᾶ (-a) z wyjątkiem przymiotników złożonych z -νόος (-nóos), -πλόος (-plóos) i -ρόος (-róos), które zatrzymują formę opisową, np. εὔνοος (eúnoos) → εὔνους (eúnus) – „życzliwy”, ale: εὔνοα (eúnoa) – „życzliwe” (mianownik l. mn. rodzaju nijakiego). Przy kontrakcjach tego typu przymiotników nie ulega zmianie miejsce i rodzaj akcentu.
W dialekcie attyckim ulegają kontrakcji czasowniki (tzw. verba contracta) o temacie zakończonym na -α, -ε lub -ο (-a, -e, -o). Kontrakcja przebiega według następującego schematu:
Uwaga: Jeśli akcent w formie opisowej czasownika pada na spółgłoskę tematyczną, a nie spójkę, wówczas pozostaje on bez zmian, w przeciwnym razie (jak w większości kontrakcji) przechodzi on w formach kontrahowanych w akcent przeciągły (oznaczający samogłoskę wymawianą w tonie wznosząco-opadającym). Na przykład: τιμάεις (timáeis) → τιμᾷς (timás), ale: ἐτίμαες (etímaes) → ἐτίμας (etímas).
Deklinacja attycka
Rzeczownik
Niektóre rzeczowniki II deklinacji rodzaju męskiego i żeńskiego mają w dialekcie attyckim wydłużoną końcówkę tematu -ω- (-ō-) w miejsce końcówki -ο- (-o-), np. att. νεώς (neōs), joń. νηός (nēós) – „świątynia”[2]. Rzeczowniki tej grupy odmieniają się według specjalnego wzorca, zwanego deklinacją attycką. Różnicę w odmianie dla rzeczowników rodzaju męskiego ilustruje poniższa tabelka.
Niektóre przymiotniki deklinacji II posiadają w dialekcie attyckim końcówkę -ως (-ōs) w miejsce -ος (-os) dla rodzaju męskiego i żeńskiego[3] oraz -ων (-ōn) w miejsce -ον (-on) dla rodzaju nijakiego. Tworzy to charakterystyczny dla tej grupy wzorzec odmiany:
↑Również: ἰστωρίη (istōríē) po utracie przydechu (zob. dialekt joński).
↑W dialekcie attyckim doszło w tym wypadku do przeniesienia długości między samogłoskami tematycznymi νεώς ← νηός. Do rozwinięcia deklinacji attyckiej doszło w niektórych wypadkach również w wyniku historycznej kontrakcji, np. λαγώς ← λαγωός.
↑Tylko jeden przymiotnik tej grupy πλέως (pléōs) / πλέα (pléa) / πλέων (pléōn) – „pełny/pełna/pełne” posiada oddzielne formy dla rodzaju żeńskiego. W rodzaju żeńskim przymiotnik ten odmienia się według wzoru: πλέα, πλέας, πλέᾳ, πλέαν, πλέαι, πλέων, πλέαις, πλέας.
↑ἵλεως (híleōs) – „łaskawy”. W dialekcie jońskim wyraz ten ma postać ἵληος (hílēos) albo ἴληος (ílēos) (po utracie przydechu) i przyjmuje końcówki zwykłej deklinacji II.
Bibliografia
Korusowie, Agnieszka i Kazimierz, Hellenike glotta. Podręcznik do nauki języka greckiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Kraków 1998