Damnatio ad bestias – metoda wykonania kary śmierci, niekiedy traktowana jako osobna forma kary[1], praktykowana w starożytnym Rzymie, polegająca na zmuszeniu skazanego do walki z dzikimi zwierzętami na arenie[2].
Historia
Damnatio ad bestias stanowiło jedną z gałęzi popularnych w czasach rzymskich rozrywek określanych jako venationes[3]. Do innych form zmuszania ludzi do walki na arenie należały damnatio ad gladium ludi oraz damnatio in ludum[4]. Ad bestias stosowano najpewniej od 2. połowy II w. p.n.e.[5] Prawdopodobnie stanowiło implementację wschodnich praktyk, o czym mogą świadczyć opisy Salustiusza i fragmenty Starego Testamentu[6]. Niewykluczone, że Rzymianie przejęli tę formę zadawania śmierci od Kartagińczyków bądź Numidyjczyków[7]. Ad bestias w pierwszym okresie stanowiło element wojskowego systemu kar[8]. Początkowo karę stosowano wobec zbiegów z wojska i jeńców wojennych, tych jednak tylko, którzy nie byli obywatelami rzymskimi[9]. Pierwszym potwierdzonym historycznie przypadkiem damnatio jest rzucenie przez Lucjusza Emiliusza Paulusa na pastwę dzikich zwierząt dezerterów ze swojej armii (167 p.n.e.)[7]. Podobne igrzyska wraz z egzekucją zdrajców urządził w 146 p.n.e. jego syn, Scypion Afrykański[10]. Wiadomo też, że po upadku drugiego powstania sycylijskiego prokonsul Akwiliusz zamierzał rzucić ocalałych niewolników na pożarcie zwierzętom[11].
Z I w. p.n.e. pochodzą pierwsze wzmianki źródłowe o uśmiercaniu poprzez damnatio, przy okazji igrzysk, pospolitych przestępców[5]. Źródła do tego okresu stanowią m.in. niektóre pisma Cycerona[12]. Pompejusz Wielki w ramach wystawianych przez siebie igrzysk zorganizował starcie skazańców ze słoniami[13]. Najprawdopodobniej początkowo damnatio przy okazji venationes nie oznaczało rzucania przeciwko zwierzętom bezbronnych ludzi; otrzymywali oni pewne przeszkolenie i wyposażenie[14]. Z przyczyn logistycznych ad bestias można było organizować wyłącznie przy okazji igrzysk i wówczas mogło ono stanowić formę wykonania wyroku[15]. Jednocześnie jako forma publicznej rozrywki damnatio ad bestias stanowiło element polityki społecznej[16]. Z reguły karę tę wymierzano sprawcom najcięższych przestępstw[17]. Uznawano ją za równorzędną pod względem surowości karom ukrzyżowania bądź spalenia[18].
Damnatio ad bestias jako popularny sposób wykonywania wyroków śmierci niewolników i humiliores zyskało popularność w czasach Augusta, a w każdym razie znajduje z tego okresu więcej poświadczeń źródłowych[13][19]. Wciąż jednak unikano stosowania tej kary wobec obywateli rzymskich, wobec których najczęściej starano się stosować bardziej honorowe ścięcie[20]. Skazywanie honestiores uznawano z reguły za nadużycie władzy[21]. Praktyki ad bestias i ogólnie venationes były ostro krytykowane przez niektórych myślicieli i pisarzy epoki, m.in. przez Petroniusza i Senekę[22]. Historyk prawa Przemysław Kubiak zwrócił uwagę na fakt, że w czasach klasycznych kara damnatio ad bestias, mimo iż powszechna, nie została w żaden sposób oficjalnie skodyfikowana w żadnym z ówczesnych zbiorów praw[23]. Jej obecność w kodyfikacji notuje się dopiero w czasach Justyniana Wielkiego[24]. Świadectwa przeprowadzania venationes wraz z egzekucjami notuje się jeszcze w VI wieku n.e.[25]
Przebieg egzekucji
Zachowane źródła pozwalają częściowo zrekonstruować przebieg damnatio ad bestias w okresie późnorzymskim[26]. W przeddzień wydarzenia urządzono defiladę, w której prezentowano zwierzęta i skazańców[26]. Skazanych oznaczano tabliczkami z wypisanymi na nich przestępstwami, które popełnili[27]. Przed wykonaniem wyroku ofiary niekiedy torturowano[28]. Najczęściej wykorzystywanymi zwierzętami były lwy, dziki, niedźwiedzie, lamparty czy nosorożce[29]. Zwierzęta drażniono dodatkowo rozgrzanymi prętami i biczami[29]. Skazańcy niekiedy byli wpuszczani na arenę pojedynczo, niekiedy w grupach, czasami przywiązywano ich do pala bądź innej konstrukcji, aby utrudnić ucieczkę[29]. Zdarzało się, że otrzymywali broń[29]. Sytuacje ułaskawienia zdarzały się rzadko; z reguły przestępców wystawiano przeciw zwierzętom do skutku, tj. do śmierci[30]. Z czasem wprowadzano do egzekucji inne formy urozmaicenia, np. inscenizując różnego typu przedstawienia historyczne, mitologiczne czy fabularyzując starcia na rekonstrukcje bitew[30].
DariuszD.SłapekDariuszD., Damnatio ad bestias w rozwoju venationes okresu republiki rzymskiej, [w:] HenrykH.Kowalski, MarekM.Kuryłowicz (red.), Kara śmierci w starożytnym Rzymie, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 1996, s. 127–142, ISBN 83-227-0828-9.