Bukszpan, gryszpan (Buxus L.) – rodzaj zimozielonych drzew i krzewów z rodziny bukszpanowatych. W obrębie rodzaju wyróżnia się od ok. 90[5] do 100[6][4] gatunków. Na różnice wpływa m.in. włączanie tu lub wyodrębnianie kilku gatunków afrykańskich (rodzaj Notobuxus). Rodzaj ma dwa centra zróżnicowania – Antyle (ok. 50 gatunków[5], z czego na Kubie 34[7]) i Azja Wschodnia w strefie klimatu umiarkowanego (ok. 40 gatunków). Poza tym gatunki z tego rodzaju występują w Ameryce Centralnej, na Madagaskarze i w Afryce Subsaharyjskiej, w zachodniej i południowej Europie oraz w basenie Morza Śródziemnego[5]. Są to krzewy i niewielkie drzewa rosnące zwykle w podszycie suchych lasów na glebach przepuszczalnych[7]. Zawierają alkaloidy o silnym działaniu przeczyszczającym[5].
Zimozielone krzewy i niewielkie drzewa, osiągające zwykle do 8 m[7], a w przypadku bukszpanu zwyczajnego i balearskiego nawet 20 m wysokości[8]. Rośliny zwykle nagie[8] o młodych pędach zielonych i czworobocznych[8][10].
Drobne, promieniste, rozdzielnopłciowe (rośliny jednopienne). Kwiaty wyrastają w kątach liści, w kulistawych, gęstych pęczkach, w których kwiaty męskie otaczają kwiat żeński[8][7]. W kwiatach męskich okwiat składa się z czterech działek kielicha i czterech pręcików. W kwiatach żeńskich listków okwiatu jest 5–6. Zalążnia jest górna, powstaje z trzech owocolistków (w każdej z trzech komór rozwijają się po dwa zalążki). Ponad zalążnią szyjki trzech słupków są rozchylone i zwieńczone często zbiegającymi po nich znamionami[10].
Suche torebki, kulistawe lub jajowate[10], rogate z powodu zachowujących się szyjek słupka[8]. Pękają trzema klapami[10] eksplozywnie wyrzucając czarne nasiona[5][7].
Systematyka
Pozycja systematyczna
Rodzaj Buxus należy do rodziny bukszpanowatych (Buxaceae) z rzędu bukszpanowców (Buxales)[2]. W zależności od ujęcia włączane[4] lub wyłączanych jest tu kilka gatunków z rodzaju Notoceras występujących w południowej Afryce[5].
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-05-04](ang.).
↑Buxus. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2011-03-31]. (ang.).
↑ abcdefghRoger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 129. ISBN 0-333-73003-8.
↑ abcdefghWłodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste A-B. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1991. ISBN 83-01-10135-0. Brak numerów stron w książce
↑Marianne van der Veer-Wolff: Geschiedenis van Gouda; Stad van kloosters en gasthuizen. Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2021, s. 73. ISBN 978-90-8704-945-4.
↑ abcdeBuxus Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-05-04].