Bitwa pod Krępą
powstanie styczniowe
|
Śmierć Dionizego Czachowskiego w bitwie pod Wierzchowiskami w 1863, malował Antoni Adam Piotrowski
|
Czas
|
6 listopada 1863
|
Miejsce
|
Krępa Kościelna, Jawor Solecki, Wierzchowiska, województwo sandomierskie
|
Terytorium
|
Królestwo Kongresowe
|
Wynik
|
zwycięstwo Rosjan
|
Strony konfliktu
|
|
Dowódcy
|
|
Siły
|
|
Straty
|
min. 6 zabitych, min. 8 rannych, min. 2 wziętych do niewoli
|
n/n zabitych min. 1 ranny
|
|
Położenie na mapie Guberni Królestwa Polskiego (1904)
|
51°09′13,9″N 21°32′46,3″E/51,153861 21,546194
|
Bitwa pod Krępą (występuje również jako: bitwa pod Wierzchowiskami, bitwa pod Jaworem Soleckim) – potyczka powstania styczniowego nieopodal wsi Krępa Kościelna, stoczona 6 listopada 1863 roku.
Bitwa miała miejsce na terytorium województwa sandomierskiego (obecnie województwa mazowieckiego) i objęła swym zasięgiem położone wzdłuż rzeki Krępianki ówczesne miejscowości: Bożydar, Krępa, Wierzchowiska, okolice Aleksandrowa wraz z pobliskimi lasami oraz wieś Jawor.
Przebieg bitwy
4 listopada 1863 roku rosyjski podpułkownik Protopow, który od dłuższego czasu śledził ruchy powstańczych wojsk pułkownika Dionizego Czachowskiego, wysłał przeciwko niemu oddziały dowodzone przez poruczników Miedjanowa i Asijewa z jekaterynosławskiego pułku dragonów oraz por. Worońca z mohilewskiego pułku piechoty[1].
5 listopada 1863 roku płk Czachowski wraz ze swym powstańczym oddziałem przeszedł przez Wisłę pod Solcem, i skierował się na Lipsko. W międzyczasie zostali wyśledzeni przez tropiący ich lotny oddział dowodzony przez por. Asijewa[2].
Wieczorem powstańcy stanęli we wsi Krępa Kościelna, położonej o milę od miasteczka Jawor Solecki, gdzie udali się na spoczynek. Czachowski spędził tę noc na plebanii kościoła św. Apostołów Piotra i Pawła w Krępie[3].
O świcie 6 listopoada 1863 roku wysłany przez por. Miedjanowa oddział składający się z kilku dragonów i kozaków, z zaskoczenia napadł na powstańcze pikiety w bliskości wsi Krępy stojące, zabijając dwie a jedną żywcem ujmując[1][4].
Następnie przybyła na wozach wspierająca rosjan piechota, która wchodząc do wsi Krępa, zajęła folwark Bożydar. Według późniejszego rosyjskiego raportu "pozabijali tam wszystkich spieszonych powstańców, strzelających stamtąd do wojska...". W rzeczywistości zabici we folwarku tzw. "powstańcy" byli zwykłymi bezbronnymi mieszkańcami, których wycięli moskale[1].
Część jazdy Czachowskiego w liczbie ok. 30 została w Krępej, a on z liczbą ok. 10 towarzyszy został wyparty ze wsi. Powstańcy skierowali się ku północy w stronę lasu, by tam sformować szyk i przybliżając się do moskali odeprzeć atak Miedjanowa, który chciał odciąć im drogę do lasu. Równocześnie oddział Asijewa zdołał okrążyć wieś z lewej strony wzdłuż rzeki, by kierując się na prawo rzucić się na powstańców i zaatakować ich prawe skrzydło[4][5].
Rozproszeni powstańcy zdołali skierować się w stronę Wierzchowisk (wsi córki Czachowskiego, Julii), odległych o pół mili od Krępej. Następnie skierowali się do wsi Jawor Solecki. Ścigani przez dragonów zostali dopadnięci przy wjeździe. Tu otoczył ich oddział dragonów i piechoty czternaście razy liczniejszy. Czachowski próbował przedrzeć się ku pobliskiemu tartakowi Jawór[5].
Po zaciętej obronie, Czachowski mając zaledwie kilkunastu jeźdźców przy boku, usiłował wydobyć się z potrzasku. Ostatecznie powstańcy zostali zaatakowani z dwóch stron i osaczeni przez kolumnę pościgową dragonów por. Asijewa pod Jaworem Soleckim, 2 km od Wierzchowisk. Czachowski cięciem szaszki został zrzucony z konia i ciężko ranny, oparty o polną gruszę bronił się strzelając z rewolweru oraz odpierał szablą ciosy atakujących go dragonów. Strzał wachmistrza, który trafił Czachowskiego w bok, zakończył nierówną walkę[6][7]. Dionizy Czachowski poległ nie zdoławszy się połączyć z oddziałem dowodzonym przez Konrada Piotrowskiego[8]. Przypuszczalnie przed śmiercią, broniąc się pod gruszą, zdołał zabić sześciu ludzi[9].
Dragoni ścigali jeszcze pozostałych powstańców przez Jawór, Rzeczniów aż do Rzechowa[1]. W tym czasie Julia, córka Dionizego, sprowadziła z pobojowiska zwłoki ojca do nieodległych Wierzchowisk (gdzie mieszkała ze swym mężem Rafałem Leszczyńskim – dziedzicem Wierzchowisk)[2].
Po nieudanym pościgu rosjanie wrócili na pobojowisko, by zrabować i dobić ranionych powstańców. Niektórzy ciężko ranni, tak jak Józef Męciński, uniknęli śmierci.
Straty
W bitwie pod Krępą ranni zostali m.in.: Marcin Kwiatkowski,[10] Józef Męciński, Jan Prendowski, Aleksander Stecki, August Charzewski, Adolf Czachowski, Jarosław Skotnicki, Mitrofan Podhaluzin (rotmistrz "Uragan" vel Bolesław Popow) – oficer kozaków, który przeszedł do powstania.[5][11]
Po bitwie na krępskim cmentarzu pochowano pięciu żołnierzy z oddziału Dionizego Czachowskiego, poległych pod Jaworem (Polaków i Węgrów)[12]. W tym węgra Boczka. Akt zgonu pięciu poległych sporządził ks. Stanisław Andrzejewski, ówczesny proboszcz parafii Krępa[2].
Choć dokładne straty, zdobycze oraz ilości osobowe są obecnie trudne do oszacowania, to na podstawie źródeł można wywnioskować, iż siły powstańcze wyniosły ok 40 osób, natomiast rosyjskie ok 139 osób. Z tego:
- po stronie powstańców: śmierć poniosło co najmniej 6 osób, rannych zostało co najmniej 8 osób, do niewoli zostały wzięte co najmniej 2 osoby.
- po stronie rosjan: ranna została co najmniej 1 osoba, a liczba zabitych nie jest znana.
- liczba zabitych mieszkańców w folwarku Bożydar nie jest znana. Mogło to być kilkanaście osób.
Według rosyjskiego raportu moskale zdobyli: 16 koni, 4 karabiny, 36 sztućców, 4 rewolwery, 20 pałaszy oraz znalezione przy Czachowskim dokumenty. Prócz tego zabite zostały 2 konie, a 2 zostały ranione[1].
Upamiętnienie
W 1932 roku ksiądz Jan Wiśniewski ufundował pomnik pamięci bohaterów, który stanął w miejscu śmierci Dionizego Czachowskiego. Pomnik znajduje się przy drodze DW747, łączącej Lipsko z Jaworem Soleckim.
Obok budynku Straży Pożarnej w Jaworze Soleckim znajduje się tablica pamiątkowa wykonana w formie płyty nagrobnej z napisem: "Tu zginął w bitwie z rosyjanami Dyonizy Czachowski pułkownik wojsk polskich 6 listopada 1863 roku."
Przy parafialnym kościele w Krępie znajduje się drewniany krzyż na kamiennym cokole, wystawiony prawdopodobnie na pamiątkę poległych bohaterów bitwy. Napis, który można odczytać brzmi: "Te Pamiątkę / Wystawili / r. 1865 / Gmina / Wierzchowiska i Krępa". W przekazach ludności podaje się, że wcześniej, na cokole znajdował się napis upamiętniający powstańców styczniowych poległych pod Jaworem wraz z nazwiskami lecz na polecenie władz rosyjskich napis został zatarty.[13]
Bitwa pod Krępą w literaturze
Bitwa pod Krępą znalazła swoje miejsce w poemacie z 1932 roku napisanym przez księdza Jana Wiśniewskiego, proboszcza parafii Borkowice koło Przysuchy, urodzonego w Krępie Kościelnej:[14]
„…Tymczasem Wódz z Męcińskim mknął w stronę Jawora.
Minęli Wierzchowiska, a za nimi sfora pędzi dzikich dragonów.
Miedzionow ich wiedzie. Za nimi drugi pluton… Asiejew na przedzie(…)
Świszczą kule w powietrzu, nie chybiają celu
Przeciwko dwom… jak nie wstyd! Gdy walczy tak wielu…
Nagle Wódz runął z koniem przy drodze pod gruszą…
Przeszyty na wskroś kulą, ach jęk wrzaski głuszą.
Dopadli go moskale wściekli i szleni…
Lecz któż przy nim stanął, twarz mu się promieni
I szablą jak archanioł osłania rycerza?
To Męciński! Lecz Moskal z konia go uderza
I rękę mu odcina…Ta gdy z szablą spada…
Rzuca się na bezbronnych krwiożercza gromada…
To walka godna Moskwy…za nią car nagrodzi
Wszak miły jego sercu okrutnik lub złodziej…
Tak zginął Wódz niezłomny… Wiek za wiekiem minie
A pamięć o Czachowskim nigdy nie zaginie!"
Bitwa pod Krępą we wspomnieniach
W zaginionym dziś pamiętniku z powstania 1863, napisanym przez Józefa Męcińskiego dla swych córek i wnuków, który później opublikował jego kolega z czasów studenckich Leon Syroczyński, znajdują się wspomnienia ostatniej bitwy[15]:
Przypisy
- ↑ a b c d e Gazeta polska - Czas, nr 263, 17 listopada 1863 roku
- ↑ a b c JerzyJ. Kowalczyk JerzyJ., Powstanie Styczniowe 1863-1864 Miejsca Pamięci - województwo krakowskie i sandomierskie - Jawor Solecki [online], powstanie1863.zsi.kielce.pl [dostęp 2024-03-06] .
- ↑ IT, Historia parafii i kościoła w Krępie Kościelnej [online], parafiakrepakoscielna.parafia24.info [dostęp 2024-03-07] (pol.).
- ↑ a b Warszawska Gazeta Policyjna. 1863, № 26
- ↑ a b c Stanisław Zieliński, Bitwy i potyczki 1863-1864, Rapperswil 1913.
- ↑ Płk Dionizy Czachowski – nieustraszony dowódca powstańczy - Twój Radom [online], Twój Radom - Informacje z Radomia i z okolic, 21 stycznia 2023 [dostęp 2024-03-06] (pol.).
- ↑ Dionizy Feliks Czachowski – Pułkownik powstańczy z 1863 r. [dostęp 2012-12-10].
- ↑ Aleksander Medyński - "W półwiekową rocznicę : powstańcom i organizatorom Tarnopolszczyzny w hołdzie", Tarnopol 1913
- ↑ Wiktor JanW.J. Paszkowski Wiktor JanW.J., Pułkownik Dyonizy Czachowski, bohater powstania 1863 roku, Radom : Wydawnictwo Komitetu Przeniesienia Prochów i Uczczenia Pamięci Pułk. Dyonizego Czachowskiego, 1937, s. 42 [dostęp 2024-03-11] .
- ↑ Adam Kwiatkowski [online], genealogia.okiem.pl [dostęp 2024-03-11] .
- ↑ Dąbkowski Witold - Przegląd Historyczny 79/3, 475-499
- ↑ Cz. Barański, K. Furmanek, M. Łata, Tradycje Mazowsza, powiat lipski. Przewodnik subiektywny, 2016.
- ↑ JerzyJ. Kowalczyk JerzyJ., Powstanie Styczniowe 1863-1864 Miejsca Pamięci - województwo krakowskie i sandomierskie - Krępa Kościelna [online], powstanie1863.zsi.kielce.pl [dostęp 2024-03-07] .
- ↑ Patron Szkoły [online], www.czachowski.radom.pl [dostęp 2024-03-06] .
- ↑ Mieczysław Czosnyka - Józef Gabriel Męciński (1839-1921) – 180-lecie urodzin
Bibliografia