De dorpskern ligt in het zuiden van het grondgebied. In het landelijk noordelijke deel liggen een aantal vooral lintvormige gehuchten en verschillende grote hoeven.
Geschiedenis
Opgravingen wijzen op oude bewoning in de streek. Zo werden sporen van begraafplaatsen uit de Hallstat-periode teruggevonden. Later zou hier een Romeins legerkamp worden gebouwd onder keizer Augustus, dat in de Gallo-Romeinse periode (eerste en tweede eeuw na Christus) uitgroeide tot een vicus op het kruispunt van de Heirbaan Boulogne-Asse-Tongeren en de heirbaan Velzeke-Bavay. Er werden verschillende sporen uit die (Gallo-)Romeinse tijd teruggevonden.[1][2] Ook uit de Merovingische periode werd een begraafplaats aangetroffen.
Francisca van Luxemburg en haar entourage toonden al interesse voor de archeologische bodemrijkdom. [3] De geschiedkundige Marcus van Vaernewijck bezocht al in 1563 de Gallo-Romeinse overblijfselen in Velzeke.
De Ferrariskaart uit de jaren 1770 toont hier het dorp Velsique, net ten zuiden van de grote weg van Oudenaarde naar Aalst (huidige N46). Ook de Driesmolen op de Molenbeek is weergegeven. Ten noorden van de dorpskern zijn ook de gehuchten Leeghwormen, Hooghwormen, Puttestraete, Steenbeke aangeduid.[4]
Op het einde van het ancien régime werden de gemeenten gecreëerd en Velzeke werd een zelfstandig gemeente. In 1824 werd gemeente als samengevoegd met de kleine buurgemeente Ruddershove tot Velzeke-Ruddershove,[5] die in 1971 bij Zottegem werd gevoegd.
Velzeke was een van de zes Vlaamse gemeenten die in 2015 geselecteerd was in een grootschalig genetisch genealogisch onderzoek aan de KU Leuven onder leiding van Maarten Larmuseau.[6] Hierin werd de Y-chromosomale variatie onderzocht van mannen die via diepe vaderlijke stambomen een link met het dorp hadden.[7][8]
In 2023 werd in Velzeke een 13de-eeuwse Deense munt van Erik IV gevonden.[9][10]
Het Schaliënhof, dat deels teruggaat tot de 17de eeuw.
De omgeving van het Grauwzustersklooster en het Schaliënhof, wat met een groot stuk van de dorpskern overeenkomt, is als dorpsgezicht beschermd.[15]
De beschermde watermolen Driesmolen, waarvan ook de omgeving beschermd werd als dorpsgezicht. In het begin van de 18de eeuw stond in de buurt van de Driesmolen ook de ouderlijke hut van de beruchte bendeleider Jan de Lichte.
Het Hof ter Linden, een voormalig pachthof van de abdij van Hasnon. De bouwgeschiedenis klimt mogelijk op tot de 17de eeuw.
Het beschermde 19de-eeuwse herenhuis aan de Provinciebaan 245.
De Munkboshoeven, vroeger in het bezit van de abdij van Ninove. De hoeven (waaronder de Ferme de la sucrerie, een voormalige hoeve, later suikerfabriek in de 19de eeuw) en de omgeving zijn beschermd.
Velzeke ligt aan de Molenbeek welke in het westen uitmondt in de Zwalm. De hoogte bedraagt 20-65,5 meter. Een natuurgebied is de Wachtspaarbekken Bettelhovebeek aan het Jan de Lichtepad op de grens met Strijpen.
↑De Paepe, Harry, Het verhaal van Vlaanderen. de geschiedenis van de prehistorie tot nu., 2022: Uitgeverij Manteau, pag. 50-51.
↑Het verhaal van Vlaanderen, Aflevering 2 De Romeinen Komen, 8 januari 2023, VRT
↑[Van Durme, L., Lovers of Antiquity. Egmonts moeder Françoise van Luxemburg en haar entourage in de ban van de antieken en de plaatselijke oudheidkundige bodemrijkdom. Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde, Handelingen XIII, 2007, pag. 655-659.]
↑Potter, F., Broeckaert, J., Geschiedenis van de gemeenten behorende tot het huidige Zottegem, 1981, pag. 251-296.
↑Sven Vrielinck, De territoriale indeling van België (1795-1963), Universitaire Pers Leuven, 2000, p. 1887