Emissieschandaal

Een Volkswagen Golf TDI Clean Diesel op een autobeurs.

Het emissieschandaal, ook bekend als dieselgate, is de naam voor de ophef in media en politiek die ontstond rondom de manipulatie van het verbrandingsgedrag van dieselmotoren van autofabrikant Volkswagen in september 2015.[1][2][3][3][4] Door het gebruik van wat later sjoemelsoftware ging heten, herkent de boordcomputer dat een officiële test wordt uitgevoerd en verhoogt dan de inspuiting van ureum in de uitlaatgassen. Daarmee wordt de uitstoot van NOx gereduceerd tot onder de maximale norm en kan dat type auto op de weg worden toegelaten. Onder normale rijomstandigheden is de uitstoot van NOx echter te hoog, maar hoeft de bezitter niet regelmatig ureum na te vullen.

De uitstoot van NOx is toegenomen door de voortschrijdende techniek van verbrandingsmotoren. De compressieverhouding is toegenomen. Daardoor is het energetisch rendement toegenomen (zie het Carnot-proces). Auto's rijden daardoor zuiniger en de CO₂-uitstoot is minder, maar door de hogere verbrandingstemperaturen in vooral dieselmotoren wordt als gevolg van de evenwichtsreactie tussen zuurstof en luchtstikstof meer NOx gevormd.

Het ontkennende gedrag en de ongelukkige reacties van het autoconcern hebben vermoedelijk sterk bijgedragen aan de grote ophef en imagoschade.

In de Verenigde Staten wordt het aantal voortijdige doden door de fraude geschat op 59.[5] In Europa is de impact groter doordat de dieselauto's daar veel populairder zijn dan in de VS en er sprake is van een grotere bevolkingsdichtheid. In Europa gingen er naar schatting ruim 44.000 gezonde levensjaren verloren.[6]

Achtergrond

Het manipuleren van typegoedkeuringen door fabrikanten is een bekend fenomeen.[7][8] In de jaren 90 zijn modellen geproduceerd die in staat waren om te detecteren wanneer een voertuig getest werd en waarop in de auto een speciale modus activeerde om het voertuig te laten werken volgens een verbranding die aan de emissiestandaard voldeed.[9] De EU had zich in 2007 uiteindelijk zelfs genoodzaakt gezien om het gebruik van zulke manipulatie-instrumenten (Engels: defeat devices) uitdrukkelijk te verbieden.[10] In dat kader kwam er een wettelijke definitie van 'manipulatie-instrumenten'.[11] Ook de ontoereikendheid van de gebruikte testcyclus was alom gerapporteerd.[7]

In juni 2013 wees een rapport voor de Europese Commissie specifiek op het risico van software die de uitstoot van stikstofoxiden (NO_x) tijdens tests met dieselmotoren zou terugdringen.[12] In het rapport adviseerde het Joint Research Centre (JRC) om dieselmotoren op de weg te testen en niet op testbanken of in laboratoria om het risico van manipulatie van de uitkomsten te reduceren.[12] Met deze aanbevelingen werd niets gedaan.

De uitstoot- en verbruikstests zijn vereist om een typegoedkeuring te verkrijgen. Fabrikanten kunnen kiezen in welke lidstaat ze de EG-typegoedkeuring laten uitvoeren. Eens de goedkeuring is gehomologeerd, zijn de andere lidstaten verplicht om het betrokken model op hun grondgebied toe te laten. De uitvoering van en het toezicht op de homologaties ligt bij de nationale autoriteiten.[13]

Impact op gezondheid en mortaliteit

In de Verenigde Staten wordt geschat dat er ongeveer 59 mensen vroegtijdig overleden door de fraude en dat nog een extra 130 mensen kunnen overlijden wanneer de auto's niet vlot worden teruggeroepen. Het grootste deel van deze gezondheidsschade komt door fijnstof (87%), de rest door ozon (13%).[5] In Europa is het effect veel groter omdat er een grotere bevolkingsdichtheid is en diesels populairder zijn. In Europa gingen er naar schatting ruim 44.000 gezonde levensjaren verloren, vergeleken met 700 in de VS. Onderzoekers van de Radboud Universiteit schatten dat er ruwweg 5000 vroegtijdige doden gevallen zijn en zullen vallen in Europa, met de uitstoot die tot januari 2016 is gedaan. Dit kan oplopen indien Volkswagen de auto's niet terugroept.[14] VW liet in 2014 door een Amerikaans onderzoeksinstituut de uitstoot van haar diesels testen op tien Java-apen, die daarvoor waren neergezet in een afgesloten ruimte. De dieren werden eerder ziek van de uitlaat van een nieuwe VW dan van die van een vijftien jaar oude Ford-pick-up. Ook andere Duitse automerken hadden zich aan deze dierproeven schuldig gemaakt.[15]

Verloop

De non-profitorganisatie International Council on Clean Transportation (ICCT) deed in 2014 een studie waaruit bleek dat de uitlaatgassen van dieselauto's onder 'reële' rijomstandigheden meer vervuilende stoffen bevatten dan de Europese en Amerikaanse standaarden toelaten.[16] Sommige modellen vertoonden een wel erg groot verschil met de meetwaarden op de testbank, en ICCT voerde samen met de West Virginia University bijkomende tests uit gericht op de verdachte types. Deze werden gedaan met drie gehuurde dieselauto's, waarvan twee van de Volkswagengroep en de derde van BMW.

Het Amerikaanse Environmental Protection Agency (EPA) en de California Air Resources Board (CARB) werden op de hoogte gebracht. Deze autoriteiten stelden vragen aan VW, dat de vaststellingen aan een technisch mankement weet. Volkswagen Groep organiseerde in december 2014 een grootschalige recall, maar verdere tests wezen uit dat tijdens die procedure gedane aanpassingen maar gedeeltelijke verbeteringen brachten.[17] VW noemde de tests oneerlijk, maar zag zich - na meer dan een jaar ontkennen - op 21 augustus 2015 gedwongen om mondeling toe te geven dat het vervalsingssoftware had ingezet.[18] Duitse toplui verstrekten verdere toelichting aan de autoriteiten op 3 september. Dit leidde twee weken later tot een formele beschuldiging door EPA dat de software van dieselmotoren van Volkswagen frauduleus was en de motor op de testbank gunstiger emissies liet produceren dan op de weg.[19][20][21]

Het nieuws werd op 18 september naar buiten gebracht door EPA.[22] Op 22 september gaf Volkswagen AG toe dat de software van dieselmotoren, die wereldwijd in zo'n 11 miljoen auto's zit, onregelmatigheden vertoonde.[20][23] Door informatie afkomstig van sensoren wist de software wanneer het voertuig op de testbank stond, en deed dan het nodige om aan de stikstofoxidennormen te voldoen.[20] Op de weg werd het reductiemechanisme uitgeschakeld waarna de motor tien tot veertig keer meer giftige stoffen uitstootte dan toegelaten volgens de Europese standaard. Volgens een raming van The Guardian zou daardoor in de Verenigde Staten 237.161 tot 948.691 extra ton NO_x geloosd zijn.[24]

De automaker reserveerde als eerste stap 6,5 miljard euro voor de gevolgen van het schandaal.[25] Justitie in de Verenigde Staten begon een strafrechtelijk onderzoek. Volkswagen kon een boete krijgen van maximaal 18 miljard euro.[25] In de eerste twee dagen na het bekend worden van het nieuws daalde de beurswaarde van Volkswagen met 27 miljard euro en kwam de positie van bestuursvoorzitter Martin Winterkorn onder vuur.[26] Op 23 september nam Winterkorn ontslag.

Op 24 september kwam ook BMW in opspraak, nadat de website Auto Bild bericht had dat het model X3 elf keer meer vervuilende partikels uitstootte dan toegelaten, op basis van gegevens van ICCT, de ngo die mee Volkswagen ontmaskerde. BMW ontkende.[27]

Op 18 januari 2016 bleek na onderzoek van de VRT bij twee auto's van het model Opel Zafira dat de uitstoot opmerkelijk daalde nadat de auto's voor onderhoud binnengebracht werden.[28]

Uit het onderzoek dat de onderzoekscommissie van het Europees Parlement eind 2016 uitbracht, bleek dat de EU-landen en de Europese Commissie wisten dat dieselauto’s te veel schadelijke stoffen uitstootten. Individuele landen behoedden eigen automerken voor strenge regels, uit vrees voor schade aan de bedrijven.[29]

Onregelmatigheden bij benzineauto's

Uit intern onderzoek van Volkswagen naar aanleiding van de "dieselgate" bleek dat er nog eens 98.000[30] auto's "onverklaarbare tegenstrijdigheden" vertonen met betrekking tot de uitstoot van koolstofdioxide. Het bleek te gaan om onregelmatigheden in de uitstootwaarden bij benzineauto's. Bij Volkswagen betreft het de Golf, Polo en Passat. Bij Audi de A1 en A3, bij Skoda gaat het om de Octavia en bij Seat om de modellen Leon en Ibiza.

Omvang en betrokken modellen

EA 189

Volgens Volkswagen is de manipulatiesoftware wereldwijd geïnstalleerd op zo'n 11 miljoen voertuigen van de groep. Naar eigen zeggen gaat het om Euro 5 TDI-motoren van het type EA 189. Voorlopig zijn het de versies met cilinderinhoud 1,6 en 2,0 l. Bij Volkswagen-Personenkraftwagen zou het bij benadering om 5 miljoen voertuigen gaan, waaronder de volledige productie van de Golf VI, Passat VII en Tiguan I.[31] Volkswagen-Lastkraftwagen heeft 1,8 miljoen verdachte voertuigen op de markt gebracht, voornamelijk Caddy's en Transporters. Een woordvoerder van Audi liet weten dat het gewraakte motortype gebruikt is in de A1, A3, A4, A6, TT, Q3 en Q5. In totaal gaat het om 2,1 miljoen auto's. Het Spaanse Seat heeft 700.000 wagens met de EA 189 uitgerust. Een woordvoerder van Škoda meldde dat de modellen Fabia, Roomster, Octavia en Superb tussen 2009 tot 2013 gedeeltelijk uitgerust werden met de betrokken dieselmotor.[27] Bij dat merk zijn 1,2 miljoen voertuigen gemanipuleerd.

In België is ruim één op zeven dieselwagens uitgerust met de verdachte motor. Het gaat om zo'n 500.000 auto's, bijna de helft van alle door de VW-groep gefabriceerde voertuigen die in het land geregistreerd zijn.[32]

In de VS gaat het om een gelijkaardig aantal (482.000) en in Duitsland zelf om ongeveer 2,8 miljoen.[33]

Andere motoren

Volgens de Duitse minister van Verkeer Alexander Dobrindt is het niet uitgesloten dat ook 1,2-litermotoren gemanipuleerd zijn.[34] Hoewel niet geviseerd door de uitgebrachte notice of violation van EPA, zou de EA288-motor ook betrokken zijn.[35]

Methoden

Meerdere methoden werden gebruikt om de tests te vervalsen. Het uitgangspunt was telkens dat de boordcomputer detecteerde wanneer er getest werd en dan een speciale modus inschakelde:

• In voertuigen met een selectieve katalysator werd dan zoveel reactievloeistof geïnjecteerd dat de resulterende uitstoot binnen de norm viel. Op de weg werd de toevoer sterk gereduceerd en lagen de NO_x-emissies tot veertig keer hoger.
• Bij modellen met een katalysator op basis van stikstofopslag zorgde de motorsoftware er dan voor dat de regeneratie tijdens het rijden nauwelijks of niet gebeurde.[36] Deze operatie vereist een lage uitlaattemperatuur, wat de prestaties vermindert en roetvorming in de hand werkt.
• Fabrikanten zoals Mercedes en BMW hebben hun auto's in perfecte weersomstandigheden laten rijden om zo een lagere uitstoot te hebben.

Bestraffing en aansprakelijkheid

De Volkswagenbedrijven riskeren sancties in alle landen waar de gemanipuleerde wagens rondrijden. Het verantwoordelijke topkader kan ook persoonlijk worden vervolgd.

In de VS is de EPA bevoegd om straffen op te leggen. In de EU is dit in eerste instantie de lidstaat die de typegoedkeuring voor de frauduleuze modellen heeft verleend, meer bepaald Duitsland. Het Kraftfahrt-Bundesamt (KBA) heeft Volkswagen tot 7 oktober gegeven om op de proppen te komen met een plan om de emissienormen te halen zonder vervalste software.[37]

Er zijn ook verschillende gronden waarop VW aansprakelijk kan worden gesteld:

• Gedupeerde autobezitters kunnen schadevergoeding eisen. In de VS zijn zich al 25 class-actions aan het vormen.
• Overheden kunnen onterecht toegekende subsidies en belastingkortingen voor schone auto's terugvorderen. In de VS wordt geraamd dat de vervalste software 51 miljoen dollar aan Alternative Motor Vehicle Credit heeft opgeleverd.[38] Volkswagen weigerde commentaar.
• Beleggers in VW-titels kunnen vergoeding vragen van het aan de fraude toerekenbare waardeverlies. Alleen al de beurskoers verloor in de eerste week van het schandaal meer dan een derde van haar waarde.
• Landen die boetes riskeren wegens overschrijding van hun NO_x-emissieplafond, kunnen deze deels op VW proberen te verhalen. Vlaams minister van Leefmilieu Joke Schauvliege kondigde aan dat dit haar intentie is.[39]

Reacties

Nederland

De beleggersvereniging VEB stelde Volkswagen aansprakelijk voor beursverliezen omdat het laakbaar heeft gehandeld. Nadat de manipulaties bekendgemaakt werden, is 35 procent van de beurswaarde verdwenen. De VEB wil praten over mogelijke compensaties voor de schade.[40] In december 2016 startte Autoriteit Consument en Markt (ACM) een onderzoek of VW door het gebruik van aangepaste software bij dieselauto’s de consumentenregels heeft overtreden.[41] De ACM kwam pas in actie nadat de Consumentenbond hierom had gevraagd.[41] In Nederland zijn 160.000 auto’s aan consumenten verkocht waarin software was geïnstalleerd die emissietests kon manipuleren.[41] De Stichting Volkswagen Car Claim[42] gaat namens 180.000 getroffen Volkswagen eigenaars in een juridische procedure schadevergoeding claimen bij Volkswagen en Volkswagenverkopers omdat overleg met Volkswagen geen resultaat heeft opgeleverd. De Stichting wil tevens het koopcontract laten ontbinden en de nieuwwaarde van de auto vergoed krijgen.[43]

Overige landen

• Verenigde Staten: In het najaar van 2016 keurde een Amerikaanse rechtbank een schikking goed van VW met Amerikaanse consumenten ter waarde van 14,7 miljard dollar.[44] Daarbovenop betaalde VW al 600 miljoen dollar aan gedupeerde staten en 1,2 miljard dollar aan autodealers.[44] Op 11 januari 2017 maakten het ministerie van Justitie in Washington en VW bekend dat VW schuld erkent aan samenzwering, tegenwerking van de rechtsgang en schending van de Amerikaanse milieuwetten en VW zal 4,3 miljard dollar aan boete en schadevergoeding betalen. In totaal heeft VW in de Verenigde Staten 590.000 dieselauto’s geleverd met de frauduleuze software.[45]
• Canada: Environment Canada heeft aangekondigd een onderzoek in te stellen of bedrieglijke apparaten geïnstalleerd werden in auto's van VW om emissietests in Canada te omzeilen.[46]
• Europese Unie: Overheidsdiensten en onderzoekers zijn onderzoeken gestart in Frankrijk, Italië, Duitsland, Spanje, Nederland en Tsjechië.[47] Meerdere landen hebben een Europees onderzoek gevraagd.[48][49] In december 2016 concludeerde een onderzoekscommissie van het Europees Parlement dat de Europese Commissie nalatig optreden kan worden verweten bij het gesjoemel in de autosector met uitstoottesten. Al in 2010 beschikte het onderzoekscentrum van de Europese Commissie over informatie dat autofabrikanten de testen manipuleerden. Ook de lidstaten van de EU hebben onvoldoende toezicht gehouden op de sector en hielden de invoering van een strengere uitstoottest lange tijd tegen.[50][51]
• België: D'Ieteren, de Belgische invoerder van Volkswagen-auto's, schortte de verkoop van verdachte auto’s op.[40]
• Verenigd Koninkrijk: Het Department of Transport kondigde op 24 september aan dat het auto's van verschillende merken opnieuw zal testen om zeker te zijn dat de bedrieglijke software niet meer algemeen gebruikt wordt.[52]
• Zwitserland: Zwitserland heeft de verkoop van dieselauto's van Volkswagen opgeschort. Dit is van alle overheden het strengste optreden als gevolg van de emissiecrisis.[53]
• India: Vertegenwoordigers van de Indiase overheid hebben aangekondigd de ontwikkelingen op te volgen. De Indische Foundation of Transport, Research and Training (IFTRT) vroeg een onderzoek naar Volkswagen met betrekking tot auto's verkocht in India.[54]

Dalende verkopen

In de Europese Unie hebben de verkopen van personenauto's met dieselmotoren een sterk opgaande lijn laten zien, omstreeks 1997 was nog zo'n 20% van de nieuw verkochte auto's uitgerust met een dieselmotor maar omstreeks 2008 was dit tot iets boven de 50% uitgestegen. In Nederland was een vergelijke trend zichtbaar, al bleef het aandeel ver onder de 50% steken. In 2011 bereikte het aandeel bijna de 30%. Na de berichten over het dieselschandaal kwam er een duidelijke ommekeer. In de Europese Unie is het aandeel sindsdien gedaald naar 36% van de totale autoverkopen in 2018. In Nederland was de daling nog sterker en was het aandeel van dieselauto's gedaald naar minder dan 13% van de totale autoverkopen. In België was de diesel bijzonder populair, maar ook hier is een halvering van het aandeel opgetreden.

aandeel dieselauto's in totale autoverkopen

Jaar	Europese Unie[55]	Nederland[56]	België[57]
2010	52%	20,4%	76,0%
2011	55%	28,2%	75,3%
2012	54,9%	28,4%	68,9%
2013	52,5%	24,9%	64,9%
2014	53,0%	27,1%	62,0%
2015	51,5%	28,9%	59,9%
2016	49,2%	18,9%	51,8%
2017	44,0%	17,4%	46,3%
2018	35,9%	12,9%	35,5%

Secundaire markt gevolgen

Een studie uitgevoerd door de onderzoekers Prof. Itai Ater van Tel Aviv University en Nir S. Yoseph, een promovendus van Tel Aviv University,[58] onderzocht het effect van het schandaal op de secundaire markt in Israël. Volgens deze studie, die werd gepubliceerd in The Journal of Industrial Economics had het Volkswagen-emissieschandaal een statistisch significant negatief effect op het aantal transacties op de secundaire markt waarbij de betrokken modellen betrokken waren (bijna -18 procent ) en op hun wederverkoopprijs (bijna -6 procent). Uit het onderzoek blijkt ook dat de vermindering van het aantal transacties voornamelijk werd veroorzaakt door particuliere verkopers en dat niet-particuliere verkopers nauwelijks terugdeinzen voor de markt. Deze bevindingen suggereren dat het aanbod van gebruikte auto's onder particuliere verkopers veel elastischer is ten opzichte van het aanbod van gebruikte auto's bij niet-particuliere verkopers.[59] De auteurs van de studie stellen dat een lagere betalingsbereidheid en averechtse selectie na Dieselgate ook deze resultaten zouden kunnen verklaren.[60]

Onderzoek bij andere merken

Onderzoek dat de Nederlandse Rijksdienst voor het Wegverkeer (RDW) naar mogelijke sjoemelsoftware bij andere automerken instelde, leverde belangrijke resultaten op.[61] Hieruit is gebleken dat bij meer merken de door de RDW gemeten waarden de door de fabrikanten opgegeven veilige waarden (schromelijk) overtroffen. Ook uit testen van TNO bleek dat bij het merendeel van de door hen onderzochte busjes de uitstoot van schadelijke uitlaatgassen soms het zesvoudige van door de EU gestelde normen overtrof.[62]

Trivia

• De software die gebruikt werd om de emissietesten te beïnvloeden werd door diverse media al snel aangeduid als sjoemelsoftware. Het woord werd op 7 november 2015 tijdens het congres van het Genootschap "Onze Taal" verkozen tot het woord van het jaar 2015.[63]

Literatuur

• Peter Teffer, Dieselgate. Hoe de industrie sjoemelde en Europa faalde, 2017, ISBN 978-9021407258

Referenties

1. Volkswagen is grotere bedreiging voor Duitse economie dan Griekse crisis Het Laatste Nieuws, 24 september 2015
2. VW gaat praten met werknemersdelegatie De Standaard, 9 november 2015
3. Volkswagen begint schandaal te voelen in portefeuille De Morgen, 18 november 2015
4. 160.000 Nederlandse auto’s Volkswagenconcern teruggeroepen vanwege emissieschandaal, NRC, 29 september 2015
5. Vaughan, Adam, VW emissions cheat estimated to cause 59 premature US deaths. the Guardian. Geraadpleegd op 3 december 2015.
6. Volkswagenfraude: 44.000 verloren gezonde jaren in Europa. Radboud Universiteit. Gearchiveerd op 18 juni 2017. Geraadpleegd op 8 februari 2016.
7. Mind the Gap! Why official car fuel economy figures don’t match up to reality, T&E, 13 maart 2013
8. TNO, AEA, Ricardo & IHS Global Insight, Supporting Analysis regarding Test Procedure Flexibilities and Technology Deployment for Review of the Light Duty Vehicle CO2 Regulations, Framework Contract No ENV.C.3./FRA/2009/0043, 5 december 2012, 148 p.
9. Ook toen was het de Amerikaanse EPA die deze praktijken ontdekte, in vrachtwagens die tussen 1993 en 1998 gebouwd werden door Renault, Volvo en Caterpillar: zie Niet alleen Volkswagen probeert zich schoon en zuinig voor te doen, NRC, 22 september 2015.
10. Artikel 5 lid 2 van Verordening (EG) Nr. 715/2007 van het Europees Parlement en de Raad van 20 juni 2007 betreffende de typegoedkeuring van motorvoertuigen met betrekking tot emissies van lichte personen- en bedrijfsvoertuigen (Euro 5 en Euro 6) en de toegang tot reparatie- en onderhoudsinformatie (PbEG 2007, L 171/6).
11. Artikel 3 onder 1 Verordening 715/2007: 'een constructieonderdeel dat de temperatuur, de rijsnelheid, het motortoerental, de versnelling, de inlaatonderdruk of andere parameters meet om een onderdeel van het emissiecontrolesysteem in werking te stellen, te moduleren, te vertragen of buiten werking te stellen, zodat de doelmatigheid van het emissiecontrolesysteem wordt verminderd onder omstandigheden die bij een normaal gebruik van het voertuig te verwachten zijn'.
12. (en) Europese Commissie Conclusions of the real driving emissions, report EUR 25572, 2013, geraadpleegd op 28 september 2015
13. (en) Financial Times EU warned on devices at centre of VW scandal two years ago, 25 september 2015, geraadpleegd op 28 september 2015
14. (en) Rik Oldenkamp, Rosalie van Zelm, Mark A.J. Huijbregts (mei 2016). Valuing the human health damage caused by the fraud of Volkswagen. Environmental Pollution. DOI: 10.1016/j.envpol.2016.01.053.
15. NRC 31 januari 2018
16. Vicente Franco, Francisco Posada Sánchez, et al., Real-world exhaust emissions from modern diesel cars. International Council on Clean Transportation (11 oktober 2014). Gearchiveerd op 23 september 2015. Geraadpleegd op 22 september 2015.
17. Anatomy of Volkswagen’s deception: The recall that never fixed any cars, The Washington Post, 22 september 2015
18. Insight - After year of stonewalling, Volkswagen stunned U.S. regulators with confession, Reuters, 25 september 2015
19. Phillip A. Brooks, VW Notice of Violation, Clean Air Act (18 september 2015) (PDF). US Environmental Protection Agency (18 september 2015). Geraadpleegd op 24 september 2015.
20. NRC Handelsblad Dieselfraude: Alles wat je wil weten over het Volkswagenschandaal, 23 september 2015, geraadpleegd op 23 september 2015
21. In-Use Emissions Testing of Light-Duty Diesel Vehicles in the United States (15 mei 2014). Gearchiveerd op 23 september 2015. Geraadpleegd op 22 september 2015.
22. Persbericht EPA
23. Persbericht Volkswagen (bezocht 24 september 2015)
24. VW scandal caused nearly 1m tonnes of extra pollution, analysis shows, The Guardian, 23 september 2015
25. Volkskrant 'Volkswagenbaas is vertrouwen grote aandeelhouders kwijt', 22 september 2015, geraadpleegd op 23 september 2015
26. NU.NL 'Dieselschandaal kost topman Volkswagen de kop', 22 september 2015, geraadpleegd op 23 september 2015
27. VW krijgt schandaal niet onder controle, De Standaard, 25 september 2015
28. Passen Opel-dealers in het geheim software in vervuilende Zafira's aan?, De Redactie, geraadpleegd op 28 januari 2016
29. ‘Europa stelde belang van de industrie boven de luchtkwaliteit’, De Standaard, geraadpleegd op 19 december 2016
30. Ook 98.000 benzinewagens betrokken bij Volkswagen-schandaal, hln.be, 4 november 2015
31. Persbericht Volkswagen, 25 september 2015
32. 500.000 VW-dieselwagens verdacht in België, De Morgen, 26 september 2015
33. 2,8 miljoen Duitse auto's betrokken bij VW-milieuschandaal, deredactie.be, 25 september 2015
34. VW kündigt Mega-Rückruf an, Auto Bild, 296 september 2015
35. What Volkswagen’s ‘Dieselgate’ Is, and Why it Matters, hybridcars.com, 22 september 2015
36. Abgasaffäre bei VW: Was wir bisher wissen – und was nicht, Spiegel Online, 22 september 2015
37. Regulator to VW: Get in line or get off the road, Deutsche Welle, 27 september 2015
38. U.S. taxpayers duped into shelling out $51 million in green subsidies for 'clean' VW vehicles, L.A. Times, 21 september 2015
39. Schauvliege gaat Volkswagen vervolgen, De Morgen, 28 september 2015
40. Volkswagen 8 jaar geleden al gewaarschuwd, De Standaard, 28 september 2015
41. ACM start onderzoek naar Volkswagen ACM, 19 december 2016
42. Stichting Volkswagen Car Claim (Engels), Nederlandse website^[dode link] geraadpleegd 13 juni 2017
43. Eigenaren sjoemeldiesels VW willen geld terug Beurs.nl 13 juni 2017
44. Volkswagen moet zich alsnog in de VS verantwoorden Het Financieele Dagblad, 5 januari 2017
45. Volkswagen gevrijwaard van vervolging na schikking dieselschandaal, nrc 11 Jan 2017
46. "Environment Canada opens investigation into VW scandal", The Globe and Mail, 22 september 2015. Gearchiveerd op 18 mei 2022.
47. "Response from national regulators on Volkswagen emissions tests", Reuters, 22 september 2015. Gearchiveerd op 25 september 2015. Geraadpleegd op 25 september 2015.
48. "Volkswagen: The scandal explained", BBC, 23 september 2015.
49. "Volkswagen Cars in Europe Affected by Tainted Software", Wall Street Journal, 24 september 2015.
50. Europese Commissie nalatig bij gesjoemel auto-industrie Financieel Dagblad 19 december 2016
51. Wanbeleid van EU-lidstaten leidde mede tot dieselgate nrc 1 maart 2017
52. VW scandal: Porsche boss 'named new Volkswagen chief executive' - as it happened. Daily Telegraph (24 september 2015). Geraadpleegd op 25 september 2015.
53. Volkswagen emissions scandal: Switzerland bans sale of some models. Geraadpleegd op 27 september 2015.
54. "Volkswagen scandal: India likely to go for a probe", Economic Times, 22 september 2015.
55. (en) ACEA Automobile Industry Pocket Guide 2019-2020 en oudere jaargangen, geraadpleegd op 22 januari 2020
56. RAI Kerncijfers auto en mobiliteit 2019, geraadpleegd op 22 januari 2020
57. Febiac Datadigest 2019 WAGENS 5.Evolutie van de inschrijvingen van nieuwe wagens per brandstofsoort^[dode link], geraadpleegd op 22 januari 2020
58. Nir S. Yoseph. Geraadpleegd op 2 May 2022.
59. "The Impact of Product Recalls on the Secondary Market: Evidence from Dieselgate", April 2018. Geraadpleegd op 16 april 2019.
60. Ater, Itai, Yoseph, Nir S. (March 2022). The Impact of Environmental Fraud on the Used Car Market: Evidence from Dieselgate. The Journal of Industrial Economics 70 (2): 463–491. DOI: 10.1111/joie.12276. Geraadpleegd op 2 May 2022.
61. https://web.archive.org/web/20161220120423/http://www.rtlnieuws.nl/economie/dieselautos-in-nederland-onderzocht-helft-faalt-bij-uitstoottest Berichtgeving op RTL-Nieuws, 14 oktober 2016
62. https://web.archive.org/web/20161018205457/http://www.rtlz.nl/algemeen/binnenland/uche-uche-bestelbusjes-viezer-dan-gedacht Berichtgeving RTL-Z, 19 mei 2016
63. 'Sjoemelsoftware' woord van het jaar 2015