Kwas 4-hydroksybutanowy został otrzymany po raz pierwszy przez rosyjskiego chemika Aleksandra Zajcewa w roku 1874[3], natomiast pierwsze poważne badania nad działaniem GHB na człowieka przeprowadził francuski naukowiec Henri Laborit w latach 60. XX wieku.
Użycie medyczne
Kwas 4-hydroksybutanowy przez wiele lat używany był jako anestetyk. Został zastąpiony przez nowsze substancje o mniejszym potencjale nadużywania i mniejszej liczbie efektów ubocznych. Związek ten stosuje się przy leczeniu alkoholizmu – do łagodzenia symptomów odstawiennych oraz jako środek wspomagający detoksykację organizmu. Lek występuje pod nazwą handlową Alcover (kod ATC: N07BB).
W latach 60. XX wieku używany był także do walki z bezsennością, jako lek przeciwdepresyjny, środek dopingujący (przez sportowców). Pod handlową nazwą Xyrem, jest używany w leczeniu narkolepsji poprzez zmniejszenie liczby ataków katapleksji.
Kwas 4-hydroksybutanowy jest substancją psychoaktywną o działaniu relaksującym i poprawiającym nastrój. Podnosi także libido i ułatwia kontakt z innymi osobami[4]. Jest silnym depresantem[5]. Typowa dawka rekreacyjna waha się w przedziale 1–2,5 g[6].
Małe dawki (1–1,5 g) powodują efekt podobny do alkoholu etylowego – zrelaksowanie, poprawienie nastroju, lekkie zaburzenia równowagi. Większe dawki (do 2,5 g) mogą silniej poprawiać nastrój, powodować potrzebę tańca, muzyki i mówienia, a także zwiększać doznania seksualne. Negatywne objawy to zaburzenia równowagi, mdłości, zawroty głowy, niewyraźna mowa. Jeszcze wyższe dawki mogą prowadzić do znacznego podwyższenia pozytywnych wrażeń opisanych powyżej, z euforią włącznie, ale często powodują bardzo złe samopoczucie, utratę równowagi, wymioty. Przedawkowanie prowadzi do senności, czasem o charakterze śpiączki, i utraty przytomności, co w połączeniu z wymiotami może prowadzić do śmierci. Reakcje organizmu są bardzo zindywidualizowane i trudno jest dobrać dawkę dającą silne doznania pozytywne, nie doprowadzając do efektów niepożądanych[4].
Pigułka gwałtu
GHB podobnie jak flunitrazepam znane jest jako pigułka gwałtu. Duże dawki tej substancji (powyżej 4 gramów) mogą wywoływać amnezję i utratę świadomości. Ta właściwość kwasu γ-hydroksymasłowego wykorzystywana jest przez gwałcicieli. Dodatkowo alkohol etylowy wchodzi w interakcję z GHB i powoduje zwiększenie liczby efektów ubocznych. Wykrycie GHB w krwi jest bardzo trudne lub niemożliwe, gdyż jego ostatecznymi metabolitami są dwutlenek węgla i woda.
Testery jednorazowego użytku w kształcie karty kredytowej, które wykrywają GHB w napojach, są dostępne w Polsce. Testery mają jednak problem z wykrywaniem małych ilości GHB (mniej niż 1,25 g/250 ml). Ponieważ pozytywny wynik testu polega na zaciemnieniu pola kontrolnego, test ten nie sprawdza się w napojach o ciemnej barwie. Ze względu na sposób nanoszenia próbki na test, podobny problem występuje w napojach i potrawach o gęstej konsystencji.
GHB bardzo szybko metabolizuje, najpierw do semialdehydu bursztynowego (kwasu 4-oksobutanowego), a następnie do kwasu bursztynowego (kwasu 1,4-butanodiowego), który wchodzi w cykl kwasu cytrynowego, gdzie zachodzi jego dalszy rozkład do CO2 i H2O.
Uzależnienie
Długotrwałe używanie GHB może powodować uzależnienie zarówno fizyczne, jak i psychiczne. Pierwsze może wystąpić po kilku dniach lub tygodniach zażywania kilku powtarzanych dawek dziennie. Symptomy odstawienne obejmują: bezsenność, zmęczenie, lęki, drgawki, skurcze mięśni, przyspieszony puls i pogorszenie nastroju. Efekty te mogą się utrzymywać do trzech tygodni po zaprzestaniu używania GHB. Regularne zażywanie tej substancji prowadzi do wytworzenia tolerancji fizjologicznej, która jest związana z większą produkcją enzymów metabolizujących GHB. Znaczne przedawkowanie GHB bywa śmiertelne.
Właściwości chemiczne
Czyste GHB jest białym ciałem stałym bez smaku i zapachu. Zwykle występuje w formie soli sodowej, co powoduje słony smak GHB. Otrzymywane jest zwykle z γ-butyrolaktonu poprzez dodanie roztworu wodorotlenku sodu.
↑AlexanderA.SaytzeffAlexanderA., Ueber die Reduction des Succinylchlorids, „Justus Liebig's Annalen der Chemie”, 171 (2), 1874, s. 258–290, DOI: 10.1002/jlac.18741710216(niem.).
↑Francesco P.F.P.BusardòFrancesco P.F.P., Alan W.A.W.JonesAlan W.A.W., GHB pharmacology and toxicology: acute intoxication, concentrations in blood and urine in forensic cases and treatment of the withdrawal syndrome, „Current Neuropharmacology”, 13 (1), 2015, s. 47–70, DOI: 10.2174/1570159X13666141210215423, PMID: 26074743, PMCID: PMC4462042(ang.).
↑R.R.VolpiR.R. i inni, Different control mechanisms of growth hormone (GH) secretion between gamma-amino- and gamma-hydroxy-butyric acid: neuroendocrine evidence in Parkinson's disease, „Psychoneuroendocrinology”, 22 (7), 1997, s. 531–538, DOI: 10.1016/s0306-4530(97)00055-3, PMID: 9373886(ang.).
↑AnnaA.WaszkielewiczAnnaA., JacekJ.BojarskiJacekJ., Gamma-hydrobutyric acid (GHB) and its chemical modifications: a review of the GHBergic system, „Polish Journal of Pharmacology”, 56 (1), 2004, s. 43–49, PMID: 15047976(ang.).
↑MichelM.MaitreMichelM. i inni, Mécanismes d’action d’un médicament détourné: le γ-hydroxybutyrate, „Medecine Sciences: M/S”, 21 (3), 2005, s. 284–289, DOI: 10.1051/medsci/2005213284, PMID: 15745703(fr.).