W 2008 r. na terenie Bydgoszczy znajdowało się 19 cmentarzy o powierzchni 98,9 ha[1]. Natomiast służby miejskie utrzymują zieleń na ich terenie o powierzchni 74 ha[2], a w 2018 18 cmentarzy o łącznej powierzchni 93,9 ha[3]. Pod względem liczby nekropolii Bydgoszcz zajmuje 7 miejsce spośród 18 miast wojewódzkich.
Rys historyczny
Cmentarze prehistoryczne
Najstarsze szczątki kostne w rejonie Bydgoszczy datowane są na epokę kamienia. Są one dowodem przebywania na terytorium Bydgoszczy reprezentantów określonych kultur archeologicznych. W epoce kamienia dominował obrządek szkieletowy, zaś od początków epoki brązu do epoki chrześcijaństwa przeważało ciałopalenie zmarłych, bądź składanie ich szczątków w grobach popielnicowych lub bezpopielnicowych[4]. Najstarsze cmentarzyska na obszarze Bydgoszczy pochodzą z epoki brązu i związane są kulturą łużycką. Z tego okresu pochodzą m.in. cmentarzyska z Bielaw, Niecponia, Brdyujścia, Pałcza, natomiast z wczesnej epoki żelaza m.in. pochówki popielnicowe ze Śródmieścia, Czarnówka i Zamczyska[5]. Jednym z najważniejszych pradziejowych stanowisk archeologicznych na terytorium Bydgoszczy jest cmentarzysko ciałopalne kultury łużyckiej z epoki brązu, odkryte w 1929 r. podczas prac kanalizacyjnych przy budowie Szpitala Miejskiego na Bielawach. Odkryto wówczas 500-600 grobów, datowanych na 1100-800 lat p.n.e., zawierających również pojedyncze elementy wcześniejsze i późniejsze. Cmentarzysko to zaliczało się do grupy większych i dłużej wykorzystywanych miejsc grzebalnych w epoce brązu na ziemiach polskich[5]. Na terenie niemal całego miasta odkryto także liczne cmentarzyska kultury pomorskiej z przełomu okresu halsztackiego i lateńskiego (groby skrzynkowe, groby podkloszowe w Brdyujściu), z okresu rzymskiego oraz kultury wielbarskiej. Najstarszy grób wczesnośredniowieczny z VI-VII w. n.e. odkryto na osiedlu Pałcz w Fordonie[6].
Podczas remontu ulicy Focha w latach 2008–2009, dokonano badań archeologicznych na terenie dawnego cmentarza przy kościele mariackim karmelitów, istniejącego do końca XVIII wieku. Znaleziono w sumie 465 szkieletów. Zmarłych chowano w obrządku chrześcijańskim (głowami na wschód), bez trumien, owiniętych w całun. Badania wykazały, że najwięcej osób pochowanych zmarło w wieku 21-39 lat. Stwierdzono również wiele ciał zmarłych dzieci i kobiet w wieku rozrodczym[8].
W 1809 r. magistrat zakupił ziemię przy ul. Grunwaldzkiej w celu założenia cmentarza katolickiego. Od 1811 r., gdy władze pruskie wprowadziły zakaz chowania zmarłych katolików na cmentarzach przykościelnych i w podziemiach kościołów, głównymi miejscami pochówków w Bydgoszczy stały się dwa cmentarze: ewangelicki i katolicki[7].
Dla społeczności żydowskiej istniał w tym czasie osobny cmentarz w okolicach folwarku Gościszewo[12]. Taki stan rzeczy istniał do końca XIX wieku. W ciągu kilkudziesięciu lat powstały nowe ewangelickie cmentarze parafialne w gminach podmiejskich, np. na Bielawach (1884), Błoniu (1892)[10].
W początkach XX wieku Bydgoszcz liczyła ponad 50 tysięcy mieszkańców i katolicki cmentarz Starofarny nie był już w stanie pomieścić wszystkich zmarłych. W związku z tym proboszcz parafii farnej ks. Ryszard Markwart podjął w 1906 r. decyzję o założeniu nowego cmentarza katolickiego[7].
Zlokalizowany u zbiegu ulic Artyleryjskiej i Zaświat, cmentarz został nazwany Nowofarnym. Posiadał on powierzchnię 7,93 ha i w centralnym punkcie kaplicę pogrzebową, którą w 1984 r. zastąpiono świątynią parafialną pw. św. Krzyża[7]. Cmentarz ten posiadał charakter elitarny, chowano na nim katolików polskich i niemieckich zamieszkałych głównie w centrum miasta. Założono w nim również kwatery żołnierzy i ofiar I wojny światowej, powstania wielkopolskiego, wojny polsko-bolszewickiej 1920 r., a także zwłoki jezuitów pochodzące z katakumb kościoła pojezuickiego na Starym Rynku[10].
U schyłku okresu pruskiego w Bydgoszczy i na przedmieściach włączonych do miasta w 1920 r. znajdowało się 5 cmentarzy katolickich, jeden żydowski, 14 Ewangelickiej Gminy Zjednoczonej, jeden gminy Ewangelicko-Augsburskiej oraz jeden cmentarz dla wszystkich wyznań[13].
Nowe parafie zabiegały o tereny na założenie własnych cmentarzy. Parafia Świętej Trójcy uzyskała w 1932 r. 4 ha terenu u wylotu miasta przy ulicy Szubińskiej, uszczuplając w ten sposób pole do ćwiczeń ułańskich. Postanowiono, iż nowa nekropolia będzie również cmentarzem garnizonowym[7].
W 1939 r. w Bydgoszczy czynnych było 9 cmentarzy katolickich, jeden komunalny, jeden wojskowy, trzy ewangelickie, jeden ewangelicko-augsburski oraz jeden gminy żydowskiej. Powierzchnia wszystkich cmentarzy wynosiła 38 ha w 1926 roku, zaś w latach 1929–1939 – 60 ha[13].
Okres okupacji 1939–1945
Podczas II wojny światowej cmentarze: Starofarny i Nowofarny, uważane przez tradycję lokalną za najważniejsze cmentarze Bydgoszczy, pełniły rolę ośrodków polskości i stały się świadkami doniosłych uroczystości patriotycznych. Na cmentarzu Nowofarnym ukrywano dzieła sztuki i przedmioty należące do osób rozstrzelanych przez hitlerowców. Oba cmentarze padły ofiarą zarządzenia o usuwaniu polskich napisów z nagrobków. Cenne okazy sztuki kamieniarskiej, a także płyty nagrobne zasłużonych Polaków, celem uchronienia ich przed zniszczeniem, zakopywano w ziemi. Hitlerowcy zniszczyli w tym czasie cmentarze żydowskie na terenie miasta[7].
Tuż po wojnie, przy ulicy Artyleryjskiej, utworzono cmentarz komunalny, na którym pochowano żołnierzy radzieckich, poległych przy wyzwalaniu Bydgoszczy. Na tym cmentarzu byli chowani także działacze partyjni i państwowi PRL[14].
W 1947 r. na terenie miasta znajdowało się 10 katolickich cmentarzy parafialnych na obszarze 33 ha, 4 cmentarze komunalne na obszarze 10 ha, a także 2 cmentarze ewangelickie (przy ulicach Zaświat i Jagiellońskiej) na obszarze 16 ha. Na terenie cmentarza miejskiego przy ul. Szubińskiej istniał teren wydzielony dla pochówków żydowskich[7].
W 1964 r. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej podjęło decyzje o zamknięciu trzech cmentarzy ewangelickich i dwóch katolickich[7].
W 1986 r. ukończono budowę dużego cmentarza komunalnego, położonego na osiedlu Brdyujście. Jest on obecnie największą, miejską nekropolią, z którą wiążą się plany rozwojowe, m.in. jego powiększenie. Na cmentarzu tym, wkomponowanym w teren leśny, możliwe są pochówki urnowe w istniejącym kolumbarium[15]
Cmentarze komunalne, razem z ponownie otwartym (1994 rok) zabytkowym cmentarzem Starofarnym, zajmują powierzchnię 30,6 hektarów. Pochowanych jest na nich 49 tys. osób[7].
Utrzymanie cmentarzy komunalnych na terenie miasta należy do Wydziału Gospodarki Komunalnej i Ochrony Środowiska Urzędu Miejskiego.
W Bydgoszczy znajdują się również cmentarze pamięci narodowej i kwatery pamiątkowe na cmentarzach komunalnych i wyznaniowych. Grabownictwem zajmuje się Urząd Miejski, a konserwacją tych obiektów, w jego imieniu i na zlecenie Przedsiębiorstwo „Zieleń Miejska” Spółka z o.o.
Na terenie Bydgoszczy znajdują się groby ok. 3,5 tys. żołnierzy: polskich, rosyjskich i francuskich, poległych w wyniku działań wojennych, rozmieszczone w specjalnie urządzonych kwaterach na pięciu cmentarzach[19]:
2 żołnierze Wojska Polskiego, polegli 3 września 1939 r., 18 nie rozpoznanych mieszkańców Bydgoszczy, rozstrzelanych przez Niemców we wrześniu 1939 r., 49 żołnierzy Wojska Polskiego, poległych w walkach o wyzwolenie Bydgoszczy w styczniu 1945 r.
żołnierze I Armii Wojska Polskiego polegli w walkach o wyzwolenie Bydgoszczy i okolicy z okupacji niemieckiej w dniach 24-30 stycznia 1945 r. oraz zmarli w szpitalach z powodu odniesionych ran
Do grona nieistniejących cmentarzy w Bydgoszczy można zaliczyć wszystkie położone do XVIII wieku przy kościołach i kaplicach, w tym cmentarz przy kościele farnym. Nie istnieją także prawie wszystkie cmentarze ewangelickie, powstałe w XIX wieku, zaś część z nich przekształcono pod nekropolie komunalne i katolickie. Jeszcze w 1945 na terenie Bydgoszczy znajdowało się około 20 cmentarzy ewangelickich, które w większości zniknęły bez śladu (cztery na Bartodziejach, po dwa na Wilczaku, Szwederowie, Czyżkówku i w Fordonie, ponadto na Kapuściskach i Bielawach i w Opławcu[21]. Wśród wielu nieistniejących cmentarzy w Bydgoszczy można wyróżnić m.in.:
Cmentarz Ewangelickiej Gminy Zjednoczonej przy ul. Jagiellońskiej 31-33. Był to najstarszy cmentarz ewangelicki w Bydgoszczy otwarty w roku 1778, zwany później Staroewangelickim. Zlikwidowano go w latach 1955–1956. W jego miejscu urządzono park Ludowy im. Wincentego Witosa.
Cmentarz Ewangelicko-Augsburski, zwany luterskim przy ul. Szubińskiej 101. Założono go w początkach XX w., zlikwidowano w 1955 roku. Ekshumacja zwłok na cmentarz ewangelicki przy ulicy Zaświat 6 odbywała się w sierpniu 1955 r.[13].
Cmentarz Ewangelickiej Gminy Zjednoczonej przy ulicy Siedleckiej. Zamknięto go w 1925 roku. W jego miejscu znajduje się park[13].
Cmentarze Gminy Żydowskiej. Pierwszy z cmentarzy założono w 1816 r. na Wzgórzu Dąbrowskiego, kolejny w 1874 r. przy ul. Szubińskiej. Oba zniszczyli hitlerowcy w 1940 roku, zaś ostateczna likwidacja nekropolii nastąpiła w latach 1947-1950[13].
Ehrenheim przy ul. Powstańców Warszawy - miejsce pochówku niemieckich ofiar z 3 i 4 września 1939.
W latach 1998–2008 średnio w roku umierało w Bydgoszczy 3536 osób[22]. Na cmentarzach komunalnych chowa się rocznie około 1100 zmarłych osób[7]. Plany miasta przewidują powiększenie powierzchni grzebalnej na cmentarzu komunalnym przy ulicy Wiślanej o 7 ha[7]. Wobec protestów mieszkańców, zrezygnowano z budowy przy cmentarzu spopielarni zwłok. 20 kwietnia 2012 r. oddano do użytku obiekt tego typu przy ul. Łochowskiej 81 w Białych Błotach, którym dysponuje bydgoska Zieleń Miejska[23].
↑ abcdefghijklmnopqrstuvwxyzaaabacadaeafagahaiWoźniakW.ZbigniewWoźniakW., Bydgoskie cmentarze., [w:] Bydgoska Gospodarka Komunalna, StefanS.Pastuszewski, Bydgoszcz: Instytut Wydawniczy „Świadectwo”, 1996, ISBN 83-85860-37-1. Brak numerów stron w książce
↑P.B. Gąsiorowski, Z. Zyglewski: Cmentarze fordońskie. [w.] Dzieje Fordonu i okolic, Bydgoszcz 1997
↑ abcdeGrzybowski Przemysław: Cmentarz Starofarny i jego rola w świetle historii pozostałych cmentarzy bydgoskich. [w:] Kronika Bydgoska XIII 1991. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 1993.
WoźniakW.ZbigniewWoźniakW., Bydgoskie cmentarze., [w:] Bydgoska Gospodarka Komunalna, StefanS.Pastuszewski, Bydgoszcz: Instytut Wydawniczy „Świadectwo”, 1996, ISBN 83-85860-37-1. Brak numerów stron w książce
Gąsiorowski Bogdan Paweł, Zyglewski Zbigniew: Cmentarze fordońskie, [w:] Dzieje Fordonu i okolic. Praca zbiorowa pod red. Zdzisława Biegańskiego. Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne. Bydgoszcz 1997. ISBN 83-86970-02-2
Grzybowski Przemysław: Cmentarz Starofarny i jego rola w świetle historii pozostałych cmentarzy bydgoskich. [w:] Kronika Bydgoska XIII 1991. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 1993
Piechocka Ewa: O czym mówią cmentarze. [w:] Kalendarz Bydgoski 1979